اختلال هویت جنسیتی در کودکان که به آن دیسفوریا جنسیتی (Gender dysphoria) نیز گفته می‌شود، وضعیت پیچیده‌ای است که در آن کودک احساس نارضایتی شدید و تضاد عمیقی بین جنسیت تعیین‌شده در بدو تولد و هویت جنسیتی خود تجربه می‌کند. این اختلال می‌تواند تأثیرات عاطفی و روانی عمیقی روی کودکان بگذارد و نیاز به توجه و درمان تخصصی دارد. این مقاله به بررسی علائم اختلال هویت جنسیتی در کودکان و معرفی روش‌های مختلف درمانی که به بهبود وضعیت آن‌ها کمک می‌کند، خواهد پرداخت.
اختلال هویت جنسیتی در کودکان چیست؟
اختلال هویت جنسی در کودکان (Gender dysphoria in children) که با نام ناهماهنگی جنسیتی در کودکی (Gender incongruence of childhood) نیز شناخته می‌شود، یک تشخیص رسمی برای کودکانی است که به دلیل ناهماهنگی بین جنسیت تعیین‌شده در بدو تولد و هویت جنسی خود، مشکلات قابل توجهی را تجربه می‌کنند.
پیش از انتشار نسخه پنجم راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5) در سال ۲۰۱۳، این تشخیص با عنوان اختلال هویت جنسی در کودکان (GIDC) شناخته می‌شد اما در نسخه پنجم نام این تشخیص تغییر یافت تا برچسب «اختلال» حذف شود و امروزه تحت عنوان ناهماهنگی جنسیتی یا دیسفوریای جنسیتی (Gender Dysphoria) در کودکی شناخته می‌شود.
بیشتر بخوانید: 10 تا از بهترین مراکز روانشناسی تهران نزدیک شما
عوامل مؤثر بر اختلال هویت جنسیتی
اختلال هویت جنسیتی وضعیتی است که در آن فرد به طور مداوم احساس می‌کند که جنسیت بیولوژیکی‌اش با جنسیت روانی و احساسی‌اش مطابقت ندارد. عوامل مختلفی می‌توانند بر این اختلال تأثیر بگذارند. در زیر به برخی از این عوامل اشاره می‌کنیم:
- عوامل ژنتیکی: تحقیقات نشان داده‌اند که ژنتیک می‌تواند در بروز اختلال هویت جنسیتی نقش داشته باشد. برخی از مطالعات نشان داده‌اند که ممکن است برخی از افراد با این اختلال، تفاوت‌هایی در ساختار ژنتیکی خود داشته باشند.
- عوامل هورمونی: هورمون‌ها نقش مهمی در تشکیل هویت جنسیتی دارند. عدم تعادل هورمونی در دوران بارداری می‌تواند باعث تغییرات در مغز جنین شود که ممکن است به اختلال هویت جنسیتی منجر شود.
- عوامل مغزی: تحقیقات نشان داده‌اند که ممکن است تفاوت‌هایی در ساختار و عملکرد مغز افراد مبتلا به اختلال هویت جنسیتی وجود داشته باشد. این تفاوت‌ها می‌توانند بر نحوه‌ی تجربه و درک جنسیت تأثیر بگذارند.
- عوامل روانشناختی: تجربه‌های زندگی، نحوه تربیت و روابط اجتماعی نیز می‌توانند نقش مهمی در بروز این اختلال داشته باشند. تجربه‌های کودکی، نقش‌های جنسیتی که از کودکی به فرد تحمیل می‌شود و تعاملات با دیگران می‌توانند بر هویت جنسیتی فرد تأثیر بگذارند.
- عوامل فرهنگی و اجتماعی: فرهنگ و جامعه‌ای که فرد در آن زندگی می‌کند نیز می‌تواند تأثیر زیادی بر شکل‌گیری هویت جنسیتی داشته باشد. انتظارات اجتماعی و نقش‌های جنسیتی که جامعه برای افراد تعیین می‌کند، می‌تواند باعث ایجاد یا تشدید اختلال هویت جنسیتی شود.
- تجربه‌های فردی و شخصی: تجربه‌های منحصر به فرد هر فرد، مانند تعارضات جنسی یا تجربه‌های آسیب‌زا، می‌توانند به شکل‌گیری یا تشدید اختلال هویت جنسیتی کمک کنند.
این عوامل به طور کلی می‌توانند به صورت ترکیبی عمل کنند و بر نحوه‌ی تجربه و درک فرد از جنسیت خود تأثیر بگذارند.
انواع اختلال هویت جنسی
انواع اختلال هویت جنسی در کودکان به طور گسترده‌ای متنوع است و شامل هویت‌های جنسیتی مختلفی می‌شود که در زیر به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم (منبع):
- بدون جنسیت (Agender): فردی که هیچ جنسیتی خاصی ندارد.
- آندروجین (Androgyne): فردی که هویتی همزمان مذکر و مؤنث یا بین این دو دارد.
- دو جنسیتی (Bigender): فردی که دارای دو جنسیت است و نقش‌های فرهنگی مذکر و مؤنث را نمایش می‌دهد.
- سیس‌جندر (Cisgender): فردی که با جنسیتی که در زمان تولد به او اختصاص داده شده، هویت دارد.
- جنسیت سیال یا جندر فلویید (Genderfluid): فردی که هویت و ابراز جنسیتی‌اش بسته انتظارات جامعه از جنسیت تغییر می‌کند.
- نان باینتری (Nonbinary): فردی که هویت جنسی را در قالب دودویی (مرد یا زن) تجربه نمی‌کند.
- پولی‌جندر و پان‌جندر (Polygender and Pangender): افرادی که بخش‌هایی از چندین جنسیت را تجربه و نمایش می‌دهند.
- ترنسجندر (Transgender): افرادی که با جنسیتی متفاوت از جنسیت اختصاص‌یافته در زمان تولد خود هویت دارند.
این هویت‌ها تنها بخشی از طیف گسترده‌ای از هویت‌های جنسی هستند که افراد ممکن است تجربه کنند و هر کدام از این هویت‌ها می‌توانند به شکل منحصر به فردی بروز پیدا کنند.
بیشتر بخوانید: تفاوت روانشناسی و روانشناختی در چیست؟ آیا یکی بهتر از دیگری است؟
علائم اختلال هویت جنسیتی در کودکان
علائم اختلال هویت جنسی در کودکان می‌تواند شامل نشانه‌های مختلفی باشد که والدین و مراقبان باید به آن‌ها توجه کنند. این علائم عبارت‌اند از:
- اصرار بر داشتن جنسیتی متفاوت: کودک ممکن است با اصرار بگوید که جنسیت او با جنسیتی که در بدو تولد به او اختصاص داده شده متفاوت است، مثلاً ممکن است بگوید «من دختر هستم، پسر نیستم».
- ناراحتی یا عصبانیت در صورت خطاب قرار گرفتن با جنسیت نادرست: اگر کودک به عنوان پسر یا دختر، برادر یا خواهر، یا هر عنوان دیگری که مرتبط با جنسیت خاصی است خطاب شود، ممکن است واکنش ناراحتی یا عصبانیت نشان دهد.
- ناراحتی یا عصبانیت در فعالیت‌های روزمره: فعالیت‌های روزمره‌ای مثل حمام کردن یا لباس پوشیدن ممکن است باعث ناراحتی یا عصبانیت کودک شود.
- نشانه‌های اضطراب کودکی: کودک ممکن است در مدرسه عملکرد ضعیف‌تری داشته باشد، دچار بحران‌های عصبی شود، یا از شرکت در فعالیت‌های معمول، به‌ویژه فعالیت‌های جنسیتی مانند ورزش، خودداری کند.
- استفاده از توالت به شیوه‌ای مرتبط با جنسیت دیگر: کودک ممکن است به شیوه‌ای از توالت استفاده کند که معمولاً با جنسیت دیگری مرتبط است، مثلاً ممکن است به جای نشستن ایستاده ادرار کند.
- پرسیدن سؤالاتی درباره جنسیت خود: کودک ممکن است سؤالاتی درباره جنسیت خود بپرسد، مثلاً «چه زمانی واژن من به آلت تناسلی تبدیل می‌شود؟»
- نارضایتی از ویژگی‌های جنسی خارجی خود: کودک ممکن است از ویژگی‌های جنسی خود ناراضی باشد یا بخواهد ویژگی‌های جنسی جنسیت دیگر را داشته باشد، مثلاً بگوید «من این را نمی‌خواهم» یا «نمی‌خواهم وقتی بزرگ شدم سینه داشته باشم.»
انواع روش‌های درمان اختلال هویت جنسیتی کودکان
درمان اختلال هویت جنسی در کودکان به هدف کمک به آن‌ها برای زندگی کردن با هویت جنسیتی دلخواه خود انجام می‌شود (منبع). این درمان می‌تواند از فردی به فرد دیگر متفاوت باشد و برای کودکان و نوجوانان معمولاً شامل موارد زیر است:
- ارجاع به خدمات جنسیتی کودکان و نوجوانان: اگر کودک شما اختلال هویت جنسی داشته باشد، او معمولاً به یکی از خدمات مشاوره جنسیتی کودکان و نوجوانان ارجاع داده می‌شود.
- ارزیابی توسط تیم چند رشته‌ای: تیمی متشکل از روانشناس بالینی، روان‌درمانگر کودک، روان‌پزشک کودک و نوجوان، درمانگر خانواده و مددکار اجتماعی، ارزیابی دقیقی انجام می‌دهند که معمولاً شامل ۳ تا ۶ ملاقات در طول چند ماه است.
درمان‌های مختلف بر اساس نتایج ارزیابی شامل، درمان خانوادگی، روان‌درمانی فردی کودک، حمایت یا مشاوره والدین، کار گروهی برای کودکان و والدین، بازبینی‌های منظم برای نظارت بر توسعه هویت جنسیتی و ارجاع به خدمات سلامت روانی کودکان و نوجوانان برای مسائل جدی‌تر احساسی می‌شود.
بیشتر درمان‌های ارائه شده در این مرحله روانشناختی هستند و نه پزشکی، زیرا در بسیاری از موارد، رفتارها یا احساسات جنسیتی متغیر با رسیدن کودکان به بلوغ ناپدید می‌شوند.
- درمان هورمونی: برخی از نوجوانانی که علائم ماندگار اختلال هویت جنسی دارند و معیارهای سخت‌گیرانه‌ای را برآورده می‌کنند، ممکن است به یک متخصص هورمون (مشاور اندوکرینولوژیست) ارجاع داده شوند. این درمان‌ها همراه با حمایت روانشناختی ارائه می‌شوند.
- مسدودکننده‌های بلوغ و هورمون‌های تائید کننده جنسیت: مسدودکننده‌های بلوغ برای کودکان و نوجوانان با اختلال هویت جنسی موجود نیستند، زیرا شواهد کافی از ایمنی و اثربخشی بالینی آن‌ها وجود ندارد. از حدود سن ۱۶ سالگی، نوجوانانی که تشخیص اختلال هویت جنسی دارند و معیارهای بالینی مختلفی را برآورده می‌کنند، ممکن است هورمون‌های تائید کننده جنسیت همراه با حمایت روانی-اجتماعی و روانشناختی دریافت کنند. این هورمون‌ها می‌توانند تغییرات غیرقابل بازگشت مانند توسعه سینه (با مصرف استروژن) یا تغییر صدا (با مصرف تستوسترون) ایجاد کنند.
کاربرد مسدودکننده های بلوغ و هورمون‌های تائید کننده جنسیت
استفاده از درمان‌های مسدودکننده بلوغ و هورمون‌های تائید کننده جنسیت به منظور کمک به کودکان و نوجوانانی که اختلال هویت جنسی دارند، دلایل مشخصی دارد.
مسدود کننده های بلوغ داروهایی هستند که برای متوقف کردن موقت فرآیند بلوغ به کار می‌روند. این کار به کودکان و نوجوانانی که دچار اختلال هویت جنسی هستند، فرصت می‌دهد تا بدون فشار ناشی از تغییرات فیزیکی بلوغ، درباره هویت جنسیتی خود تصمیم بگیرند.
علاوه بر این، توقف بلوغ می‌تواند از بروز علائمی که ممکن است باعث ناراحتی و اضطراب شدید در این افراد شود، جلوگیری کند.
در مقابل، هورمون‌های تائید کننده جنسیت به افراد کمک می‌کنند تا بدنشان با هویت جنسیتی مورد نظرشان تطبیق پیدا کند. به عنوان مثال، استروژن می‌تواند باعث توسعه سینه‌ها شود و تستوسترون می‌تواند باعث تغییر صدا و رشد موهای صورت شود
تطبیق فیزیکی با هویت جنسیتی می‌تواند باعث افزایش رضایت و راحتی فرد با بدن خود شود و به بهبود سلامت روانی کمک کند. همچنین، این هورمون‌ها می‌توانند به کاهش علائم ناراحتی شدید از عدم تطابق بین جنسیت تعیین‌شده در بدو تولد و هویت جنسیتی کمک کنند.
استفاده از این درمان‌ها باید تحت نظر پزشکان متخصص و همراه با حمایت روانی-اجتماعی باشد تا بهترین نتایج حاصل شود و از عوارض جانبی احتمالی جلوگیری شود.
فواید مشاوره و روانشناسی برای کمک به کودکانی که اختلال هویت جنسیتی دارند؟
مشاوره کودک می‌تواند به کودکان مبتلا به اختلال هویت جنسیتی کمک‌های بسیاری ارائه دهد از جمله:
- پشتیبانی روانی-اجتماعی: مشاوران و روانشناسان می‌توانند فضایی امن و بدون قضاوت فراهم کنند که در آن کودکان بتوانند احساسات و افکار خود را آزادانه بیان کنند. این فضا به کودکان کمک می‌کند تا بهتر بتوانند با تغییرات و چالش‌هایی که با آن‌ها روبرو هستند، کنار بیایند.
- درک و پذیرش خود: مشاوره می‌تواند به کودکان کمک کند تا هویت جنسیتی خود را بهتر درک کنند و آن را بپذیرند. این فرآیند می‌تواند به کاهش اضطراب و استرس ناشی از عدم تطابق بین جنسیت تعیین‌شده و هویت جنسیتی کمک کند.
- مهارت‌های مقابله‌ای: روانشناسان می‌توانند به کودکان مهارت‌های مقابله‌ای آموزش دهند که به آن‌ها کمک می‌کند با فشارهای اجتماعی، قضاوت‌ها و تبعیض‌ها روبرو شوند. این مهارت‌ها شامل تکنیک‌های مدیریت استرس، تقویت اعتماد به نفس و ایجاد شبکه‌های پشتیبانی اجتماعی می‌شود.
- پشتیبانی خانواده: مشاوره می‌تواند به خانواده‌ها کمک کند تا کودک خود را بهتر درک و حمایت کنند. مشاوران می‌توانند والدین را در راه‌های حمایت از کودک و کاهش تنش‌های خانوادگی راهنمایی کنند.
- آمادگی برای تغییرات: در صورتی که کودک یا نوجوان تصمیم به انجام تغییرات فیزیکی مرتبط با جنسیت خود بگیرد، مشاوره می‌تواند به آن‌ها و خانواده‌شان کمک کند تا برای این تغییرات آمادگی لازم را داشته باشند و به صورت روانی و اجتماعی آماده شوند.
این رویکردهای درمانی، به همراه حمایت‌های پزشکی مانند هورمون درمانی، می‌توانند به کودکان و نوجوانان کمک کنند تا با اختلال هویت جنسیتی خود به شکلی سالم و مثبت مواجه شوند و زندگی بهتری داشته باشند.
سخن آخر
اختلال هویت جنسی در کودکان می‌تواند تأثیرات قابل توجهی بر زندگی عاطفی و روانی کودکان بگذارد و نیازمند توجه و درمان تخصصی است.
تشخیص و مدیریت این اختلال نیازمند بررسی دقیق و استفاده از روش‌های درمانی متنوع است. علائم اختلال هویت جنسیتی شامل احساس نارضایتی از جنسیت تعیین‌شده، رفتارهای مرتبط با جنسیت دیگر و نارضایتی از ویژگی‌های جنسی است.
درمان‌ها برای این اختلال شامل مشاوره روانشناختی، ارزیابی‌های تخصصی، درمان‌های خانوادگی و در برخی موارد استفاده از هورمون‌های تائید کننده جنسیت می‌شود.